W niedzielny poranek pojechaliśmy do Zamek Lipowiec – ruiny zamku biskupów krakowskich leżącego na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, wybudowanego w systemie „Orlich Gniazd”, we wsi Babice w województwie małopolskim, w powiecie chrzanowskim. Zamek jest zlokalizowany na wapiennym wzgórzu (362 m n.p.m.) o tej samej nazwie, będącym częścią Grzbietu Tenczyńskiego, na terenie rezerwatu przyrody „Lipowiec”, w sąsiedztwie wsi Wygiełzów i Babice.
Lipowiec to typowy gotycki obronny zamek typu wyżynnego. Zbudowany jest on przede wszystkim z kamienia, a cegły zastosowano głównie do sklepień. W przeszłości elewacje zamku górnego były pokryte tynkiem, który zachował się w śladowych ilościach. Nie dotrwały również do naszych czasów obramowania okien i drzwi, a także inne elementy dekoracji wnętrz, co jest efektem pożarów i dewastacji przez lata opuszczenia. Cały obiekt składa się z trzech zasadniczych części:
– czteroskrzydłowego zamku górnego z wewnętrznym dziedzińcem;
– przedbramia – składało się na nie: fosa z przerzuconym nad nią mostem do wolno stojącej bramy, a ta z kolei była połączona z bramą główną zamku górnego dwoma równoległymi murami;
– przedzamcza (podzamcza), które powstało u schyłku XV w. – był to plac otoczony odrębnym murem i z własną bramą, na którym znajdowały się drewniane budynki gospodarcze, takie jak stajnie, wozownie, domy dla służby.
Zasadnicza część obiektu, na planie pięcioboku – zamek górny – tworzy czteroskrzydłową bryłę wokół wewnętrznego dziedzińca niewielkich rozmiarów. Z tej bryły wyraźnie wybija się wieża wtopiona w południowo-wschodni narożnik zamku. Obecnie cały zamek górny pozbawiony jest zupełnie dachu, a układ przestrzenny wewnątrz, to efekt przebudowy z XVIII w. Na parterze znajdowały się głównie pomieszczenia gospodarcze: jadalnia (refektarz), kuchnia, spiżarnia, magazyn, piekarnia i skarbiec. Również na tej kondygnacji znajduje się studnia, o głębokości ponad 24 m, pochodząca z najwcześniejszego okresu istnienia zamku – nad nią znajdował się drewniany kołowrót z wiadrami. Na pierwszym piętrze znajdowały się pomieszczenia mieszkalne, kaplica oraz cele więzienne. W części mieszkalnej obecnie znajduje się muzeum związane z zamkiem. Na drugim piętrze, podobnie jak na pierwszym, znajdowały się pomieszczenia mieszkalne, z tym, że przeznaczone były one raczej dla gości, a od strony zachodniej były cele więzienne.
Najbardziej okazałą częścią całego zamku to czterokondygnacyjna wieża na planie koła, o wysokości ok. 30 m, będąca najstarszą częścią budowli, pochodząca z drugiej połowy XIII i początku XIV w. W pierwszym okresie dziejów Lipowca był to typowy donżon (stołp), czyli wolno stojący element obronny, umieszczony niedaleko bramy, mający wzmocnić jej obronę, a także będąc ostatnim punktem oporu podczas zdobycia twierdzy. Wejście do wieży znajdowało się na znacznej wysokości – w przypadku Lipowca mniej więcej w połowie jej wysokości. W XV w. wieża była rozbudowana i włączona do konstrukcji zamku górnego. Wtedy też przystosowano ją do bardziej nowoczesnych wymogów militarnych, tworząc na poszczególnych piętrach działobitnie, przeznaczone na taraśnice, a więc tym samym zamku można było bronić z wieży już na pewną odległość, poprzez ostrzał pobliskich terenów. Dolne partie wieży to więzienny loch, do którego spuszczano skazańców poprzez otwór w podłodze niedaleko do jej wejścia. Wewnątrz wieży można się przemieszczać po wąskiej i krętej klatce schodowej z kamiennymi stopniami. Najwyższa kondygnacja wieży nie zachowała się – na samym szczycie obecnej wieży widoczne są po niej ślady w postaci kamiennych wsporników, które podtrzymywały mur o znacznej grubości. Cała wieża była przykryta spadzistym stożkowym dachem. Obecnie na szczycie wieży jest taras widokowy, dostępny dla zwiedzających, zabezpieczony metalową poręczą.
Legendy
Jedna dotyczy uwięzionego Franciszka Stankara w 1550 r. i jego ucieczki z Lipowca, w której miała mu pomóc, zakochana w nim, córka dozorcy więzienia, dostarczając mu sznurów, po których Stankar spuścił się z okna.
Inna legenda mówi o zajeżdżającej w nocy karecie z dostojnikiem kościelnym, który wysiada na dziedzińcu i udaje się do środka. Zaraz potem oprawcy ciągną na dziedziniec skutego łańcuchami mnicha, następnie kat podnosi miecz do ścięcia skazańca i w tym momencie wraz z uderzeniem pioruna wszystkie widziadła znikają. Legenda ta związana jest w oczywisty sposób z przeznaczeniem i rolą więzienną zamku dla duchowieństwa.
Z zamku udaliśmy się do Muzeum Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie i Zamek Lipowiec zostało utworzone 1 stycznia 2007 r. Początki parku etnograficznego sięgają jednak 1968 roku, kiedy to u podnóża góry zamkowej z ruinami średniowiecznego zamku Lipowiec zaczęto budować skansen, a wraz z zakończeniem konserwacji Zamku w formie trwałej ruiny i udostępnieniem go dla ruchu turystycznego, z dniem 7 kwietnia 1970 r. powołano przy Muzeum w Chrzanowie oddział „Ruiny Zamku Lipowiec – Park Etnograficzny”.
Skansen udostępniono do zwiedzania 15 października 1973 r. Można było wówczas zobaczyć tutaj 3 obiekty. Dziś na terenie skansenu o powierzchni 5,3 ha znajduje się 25 cennych zabytków budownictwa drewnianego, nie licząc małej architektury. W malowniczym terenie znajdują się zagrody chłopskie z sadami i ogródkami kwiatowymi, obiekty związane z wiejską produkcją rzemieślniczą, kościół z dzwonnicą, zespół małomiasteczkowy i inne przykłady architektury wsi nadwiślańskiej.
Do zespołu małomiasteczkowego, zlokalizowanego w zachodniej części Parku, należą: dom podcieniowy z Alwerni (1825 r.) w którym znajduje się dziś sklep z pamiątkami, dom o charakterze podmiejskim przeniesiony z Chrzanowa (1804 r.) wyposażony w warsztat garncarski, spichlerz dworski pochodzący z Kościelca (1789 r.) służący jako miejsce wystaw czasowych oraz karczma z Minogi (XIX w.) z regionalną kuchnią.
Wśród zabudowań wiejskich wymienić warto między innymi takie obiekty, jak modrzewiowa chałupa sołtysia z Przegini Duchownej (1862 r.) z bogatym wnętrzem wyposażonym w oryginalne sprzęty, dom bogatego chłopa z Przeciszowa (1843 r.) z klasą wiejskiej szkoły i warsztatem wikliniarskim, tworzący zagrodę ze stodołą ośmioboczną i chlewikiem z Kaszowa i malowany dom z Podolsza (1862 r.). We wschodniej części skansenu znajduje się zagroda w typie okołu, przeniesiona ze Staniątek, pochodząca z 1855 roku.
Najstarszym obiektem w skansenie jest kościół z Ryczowa z roku 1623, z oryginalnym wyposażeniem pozyskanym wraz z obiektem. Są to m. in. trzy ołtarze w tym ołtarz główny o wystroju barokowym z obrazem Podwyższenia Krzyża Świętego, piękna polichromia z 1930 roku projektu Jerzego Fedkowicza, ucznia Józefa Mehoffera i cenne organy. W obrębie murów stoi dzwonnica z Nowej Góry (1778 r.) a w ich sąsiedztwie budynek plebanii i XVIII wieczne: spichlerz plebański z Tenczynka i stodoła ośmioboczna z Regulic. Obraz wsi nadwiślańskiej uzupełniają: olejarnia z Dąbrowy Szlacheckiej z oryginalnymi stępami i prasą, kuźnia przeniesiona z Liszek i pochodzący z końca XIX w młyn wodny z Sadka z izbą kurną.
Najbardziej okazałym obiektem Skansenu jest Dwór z Drogini z roku 1730, zrekonstruowany w latach 2002 – 2006 w wyniku współpracy finansowej Województwa Małopolskiego, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz wszystkich gmin powiatu chrzanowskiego. Obiekt oprócz stałej ekspozycji wnętrz typowego dworu polskiego, pełni także funkcję konferencyjną i koncertową oraz mieści administrację Muzeum.
Muzeum wzbogaciło swoja ofertę również o amfiteatr z widownią na 500 osób i zapleczem rekreacyjnym wyposażonym w grill i krąg ogniskowy.
Fantastyczne miejsce na odpoczynek z dala od miejskiego zgiełku Krakowa. Skansen jest naprawdę wspaniały i pięknie utrzymany – mam nadzieję, że wrócę tu jeszcze nie raz. Gorąco polecamy.
Trasa około 100 km.
